Bugün yaşanan salgın, hizmet ve üretim sektörlerini durma noktasına getirdi. Dünyada yaşanan yavaşlamanın etkilerini gidermek için para piyasası aktörleri devreye girdi. Reel piyasada yaşanan yavaşlamanın önüne geçilebilmesi için finansal piyasa araçlarının kullanımı çeşitlendi. Bir yandan salgına çözüm aranırken, diğer yanda da ekonomik sistemin çarklarının dönmesi için yardım paketleri açıklanıyor. Açıklanan paketler daha önce görülmemiş bir para bolluğu yaşanmasına neden oluyor. Ekonomi tarihindeki para sistemlerinin son dönemlerinde benzer parasal genişlemeler olduğunu düşündüğümde, “parasal sistem yeniden mi şekillenecek” sorusu aklıma takıldı. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından kurulan ve tek bir güç tarafından tasarlanan Bretton Woods sisteminin etkisiyle yaratılan Amerikan rüyasından uyunmak üzereyiz.
Bugünü anlamak için geçmişte yaşanan olaylara bakmak yararlı olacaktır;
Altın standardı sistemi 1700’lerden 1900’lerin başlarına kadar dünyada uygulanmış bir ekonomik sistemdir. Ülkelerin paralarını belirli miktar altın ile tanımladıkları sistem, altın standardı olarak bilinir. O yıllarda ticari alandaki üstünlükleri nedeniyle Londra sistemin merkezi konumunda bulunuyordu ve bundan dolayı rezerv para da İngiliz Sterlin’iydi. Bu sistemde altın üretimi olan ülkeler şüphesiz ki avantajlı konumdaydı. Çıkartılan altın miktarı kadar para basma kapasiteleri oluşuyordu. Bu durum I. Dünya Savaşı’na kadar devam etti. Savaşın finansmanı için altın karşılığı olmadan para basıldı. 1900’lerin başında basılan paralar, rezerv para olan sterlinin tahtını salladı, 1920’lerde dünyada hiperenflasyonları yarattı, arkasından krizleri getirdi. II. Dünya Savaşı sonrasında ise Bretton Woods Antlaşmasıyla 1944 yılında Dolar rezerv para olarak tanındı.
1944 yılında ABD’nin küçük bir kasabası olan Bretton Woods’da toplanan ülkeler bir ons altının 35 dolar fiyatına sabitlenmesine karar verdiler. Rezerv para olarak Amerikan doları seçilmiş ve altına endekslenmişti. Diğer ülkeler de para değerini eskisi gibi altına değil, dolara bağlayacaklardı. Bretton Woods sistemi temel olarak altın standardına çok benzemekteydi. Temel farklılık ABD dışındaki ülkelerin rezerv olarak altın değil dolar bulundurmalarıydı. Sistemin işleyişini sürdürülebilir kılmak için IMF ve şimdiki adıyla Dünya Bankası kuruldu. Ekonomilerde yaşanabilecek dış ticaret dengesizlikleri ise merkez banklarının parasal tabana müdahalesiyle giderilecekti. Bankaların yetersiz kalması durumda ise IMF devreye girip şartları belirleyecek, denge yeniden tesis edilecekti. İkinci Dünya Savaşından sonra küresel ticaretin gelişmesiyle artan üretim, para miktarının artışını gerektirdi. 1960’larda Vietman Savaşı döneminde uygulanan genişlemeci para politikalarıyla da basılan paralar Bretton Woods sisteminin sonunu getirdi. 1971’de altın dolar değişkenliği kaldırıldı ve “dalgalı kur sistemine” geçildi.
Dalgalı kur sistemi, Bretton Woods’da olduğu gibi kur sabitlemesi yapılmamasını ve kurun piyasa aktörleri tarafından ticarete konu olarak belirlenmesi sağlandı. Böylelikle merkez bankalarının rezerv tutma ihtiyaçları azaldı. Piyasa dengesine göre belirlenen kur, merkez bankalarınca uygulanan para politikalarına nispeten serbestlik kazandırdı. Bunun tabii sonucu olarak merkez bankalarının para politikası etkinlikleri arttı. Fakat döviz kurunun serbest bırakılması, piyasa belirsizliklerini beraberinde getirdi. Dengenin sağlanması için merkez bankalarının piyasaya müdahale etmesi gerekti. 2008 yılında Amerika’da yaşanan kriz sonrasında Amerika Merkez Bankası (FED) tarafından yapılan parasal genişleme de büyük bir müdahale idi.
Salgın Sonrası Ekonomide Yaşananlar
Yaşanan salgın ve arkasından piyasa dengesinin bozulmasıyla merkez bankaları yeniden genişleme adımları atmaya başladı. Öngörülmeyen bu durum, Amerika Merkez Bankasını ekonomiyi dengelemek için yeni bir parasal genişlemeye zorladı. Üstelik bu olay; 2008 sonrasında yaratılan parasal genişlemenin giderilmesi için “parasal sıkılaşma” adımlarının hayata geçirildiği süreçte gerçekleşti. Şimdiye kadar rezerv para olarak kabul gören dolar likiditesinin artması, şüphesiz dolar tahtının ve uluslararası para sisteminin sallamasına neden olmuştur. Geçmişte yaşanan değişim dönemlerinde olduğu gibi bugün de parasal güç sahibi birçok kurum likiditeyi artırmaya başladı. Başta FED olmak üzere birçok merkez bankasının bilançosu genişliyor. Yani karşılıksız bol para basılıyor. FED’in yakın zamana kadar 4 trilyon doların altında tuttuğu bilançosu 6,5 trilyon dolara yaklaştı bile. Bütün bunlar da rezerv paranın revize tarihinin yaklaştığını, yeni bir uluslararası para sisteminin kurulacağını gösteriyor. Bununla birlikte mevcut parasal sistem 1900’lerin başındaki gibi kırılgan değil; Bretton Woods sisteminin hediyesi IMF ve Dünya Bankası gibi iki büyük temel kuruluşu var ve ticaret ağı küresel ölçekte genişlemiş durumda. Yaşanabilecek değişimin ne yönde ve nasıl gerçekleşeceğini tahmin etmek gerçekten zor.
Petrol fiyatlarındaki düşüş, Brexit sonrası Avrupa Birliğindeki karışıklık ya da ekonomi politik durağanlık, Çin ve ABD arasındaki ticari savaşlar bizlere nasıl büyük bir kasırga geldiğinin habercisi gibiydi.
Şu an için piyasa analizi yapmanın, teknik ve temel olarak çok fazla önem taşıdığını düşünmüyorum ancak mevcut üretim, dağıtım ve tüketim yapısının; uluslararası para sisteminin raylarında gitmesinden ötürü ekonomik alanda yaşanan gelişmelerin değerlendirmesinin önemli olduğu fikrindeyim. Likiditenin bu denli arttığı dönemde ekonominin temeli olan arz talep dengesindeki değişimin kontrolü için uygulanacak olan yenilikçi para ve maliye politikaları önemli bir gündemdir.
Üretimin ve dolayısıyla tüketimin temel girdisi petrol tarafında üç büyük üreticinin uzun süredir anlaşmakta zorlandığı bir atmosfer söz konusu. Aramco (SE:2222) cephesinde maliyetine yaklaşan satış fiyatları zorluk yaratırken, Teksaslıların zararına çalıştığı yönünde açıklamalar duyuyoruz. Bu masada karlı duran Rusya’dır çünkü petrol üretim maliyetinin halen piyasa fiyatından düşük olması ve Rusya’nın doğal gaz kaynaklarına sahip olması onu koruyan bir kalkan gibi duruyor. OPEC’in aldığı kararların etkisi de elini güçlendiriyor diyebiliriz. Dünyanın mal üretimini yapan Çin ekonomisinin ise petrolün arz talep dengesinde, talep tarafında olduğunu da unutmamak gerekiyor. Her şeye rağmen petrol fiyatlarında yaşanan düşüş böyle devam ederse Türkiye olarak bizi olumlu etkiler.
Değerli metallerde ise altın gümüş oranındaki hareketler ilgi çekici. 21. Yüzyılın ilk büyük krizi olan ve 2008 yılında yaşanan ABD yapımı Subprime Mortgage krizi zamanlarında olduğunu gibi Fed parasal genişleme için muslukları açtı ama bu sefer yalnız değil. Ekonomilerdeki tıkanıklığı açmak için birçok kurum para basıyor. 2008 sonrasındaki süreçte yaratılan likiditenin kıymetli madenlere kaydığını görmüştüm. Yine benzer hareketler görebiliriz.
Avrupa bölgesinde işler uzun süredir karışık. İngiltere’nin birliği terk etmeyi kafasına koyduğu günden beri sular ısınıyordu zaten. Bugün ise Avrupa Birliği ülkeleri birbirlerine yardım edebilen bir yapı görüntüsü sergilemiyor. Dolayısıyla 1999 sonrasında üzerinde anlaştıkları temel unsur olan Euro’nun da akıbeti belirsiz ve biraz da Doların seyrine bağlı. Tabii Euro’yu düşünürken Fransa’nın 345 milyar euro, Almanya’nın 750 milyar euro gibi açtığı paketleri de unutmayalım.
Uluslar Arası Para sisteminin üçüncü ayağı Japonya da 1 trilyon dolar bütçe ayırdığını duyurdu. Asya’nın çekirdeğinde olan Çin ise bu mücadeleye 180 milyar dolar ayırdı. Görüldüğü gibi açılan musluklar, hesabı zor bir havuz problemi ortaya koyuyor.
In Dolar We Trust
ABD Doları ise uluslararası para sisteminin rezerv statüsündeki parası olmasından dolayı önemlidir. Çünkü petrol de, altın da, Euro ve Yen de Dolar cinsinden ölçülüyor. Petrol/Dolar, Altın/Dolar, Euro/Dolar bu durumun türevleri konumunda. Dolardaki değişim bu etkenlerin hepsinin değiştirir. Değişen etkenler de ülkelerin dış ticaret dengelerini değiştirir. Dolar’ın sahibi FED’in yarattığı paralar başta olmak üzere dünya üzerindeki likidite hızla artmaktadır. Amerika 2 trilyon dolar büyüklüğünde dev yardım paketi açarak çıtayı oldukça yükseklere çekmiştir. Bu durum paranın değerini yani faizleri aşağıya doğru çekecektir. Faiz oranları küresel çapta düşme eğilimi gösterebilir. Faizlerin gerilemesi Türkiye olarak bize yarar. Piyasa dengesizlerine bağlı faiz artışları yaşanması durumda ise yeni Carry Trade alanları açılabilir buna da dikkat etmek gerek. Piyasada bol miktarda Dolar olması ise rezerv paranın tahtının sallanmasına ve değer kaybetmesine sebep olacaktır. Bu süreçte kaydi olan dolarların nakde çevrilmek istenmesi geçici ve bölgesel yükseliş dalgaları yaratabilir. Değer kaybeden Dolar, ABD’yi dış ticarette Çin’e karşı avantajlı duruma getirecek mi onu göreceğiz.
Finansal sistem içinde uzun süredir yer arayan Bitcoin gibi kripto paraların artan likiditeden nasıl etkilenecek onu da izleyip göreceğiz. Bu dönemde amatör ligden çıkıp kendini profesyonel sahaya atmaya çalışan yeni dijital para her türlü gelişmeye açık olacaktır.
Rüzgâr Türkiye’den Yana
Yukarıda bahsettiğim petrol, faiz ve dolar üçgeninde rüzgâr şimdilik bizden yana esecek gibi görülmekte. Küresel ağın bir parçası olarak, arz talep dengesizliğinin yaratabileceği dalgalanmalara karşı temkinli olmalıyız. Dünyada genişleyen parasal arz karşısında talepte yaşanan kısmı azalma denge noktasını değiştirir. İktisat doktrininde değişen denge durumunda para ve maliye politikaları kullanılarak yeniden denge arayışına gidilmesi gerektiği öğretilir. Bu politikalar tarihin farklı dönemlerinde, ülkelerin iç dinamiklerindeki değişkenlere göre farklı uygulama alanları bulmuştur.
Yurt içi piyasada yeni denge noktasının arzu edilen seviyede oluşması için uygulanan yapısal reformlarla şekil alacak para ve maliye politikaları, küresel alanda yaşanabilecek dalgalanmalara karşı mendirek görevi üstelenecek kadar sağlam olmalıdır. Yarattığımız ekonomik sistemin korunması açısından bu önemlidir. Alınan ve alınacak tedbirlerle birlikte güçlendireceğimiz mendirek ani dalgalanmaların önünü keserse Türkiye’den yana esmesini beklediğim rüzgârın da etkisiyle orta, uzun vadede ekonomik anlamda sıçrama yapmamızı sağlayacak bir basamak halini alabilir. Bu noktadan sonra yapısal reform planlarının iç dinamik ve milli kaynakların etkin yönetimine dayalı kurgulanması önemli. Bu sayede Türk Lirası’nın değer kazandığını, faizlerin de gerilediğini bunlara bağlı olarak istihdamın arttığını ve ekonomimizin değer kazandığını görebiliriz.
Buraya kadar ele aldığım konulardan görülebileceği üzere piyasa koşullarında pek çok farklılaşma ve yenilik mevcut ve Cumhurbaşkanımızın da katıldığı çoğunluk görüşü yeni bir dünya düzeninin ortaya çıkabileceğine işaret etmekte. Bu bakımdan ülkemizin ihtiyaç duyduğu yapısal reformların mevcut tablo ve olası sonuçlarının tahlil edilmesiyle sürece özgü olarak yeniden planlanarak ivedilikle hayata geçirilmesinin, vaktiyle İsmet İnönü’nün işaret ettiği biçimde kurulacak yeni düzende Türkiye’nin arzu ettiğimiz yerini alabilmesi adına her zamankinden daha önemli olduğu fikrindeyim.