Bütçe; belirli bir dönem için elde edilecek gelirlerle yapılması planlanan giderleri gösteren bir tahmin cetvelidir. Kamu bütçesinin ötekilerden farkı vergidir. Karşılıksız bir gelir olan vergiyi yalnızca kamu kesimi tahsil edebilir. Kamu kesimi bütçesinin özel bütçelerden bir başka farkı yasa olmasıdır. Bütçe yasası ilgili yıl için hükümete vergileri toplamak ve öngörülen giderleri yapmak için yetki veren bir yasadır. O halde kamu bütçesinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: (1) Yıllıktır, (2) Yasadır (bir yıllık geçici bir yasa), (3) Gelir ve gider tahminlerini içerir, (4) Hükümete gelir toplama ve gider yapma konusunda yetki verir.
Bütçe gelirleri başlıca iki kalemden oluşur: Vergi Gelirleri (Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, KDV, Motorlu Taşıtlar Vergisi, Veraset ve İntikal Vergisi, Harçlar, Resimler ve diğer vergiler) ve Diğer Gelirler (Kamu Mallarının İşletilme Gelirleri, Özelleştirme Gelirleri, Para Cezaları, Trafik Cezaları, Bedelsiz Askerlik Gelirleri ve benzeri gelirler.)
Bütçe giderleri de başlıca iki kalemden oluşur: Faiz Dışı Giderler (Kamu Personel Giderleri, Kamu Yatırım Giderleri, Kamu Binalarının Bakımı, Onarımı, Kamu Araçlarının benzin Gideri gibi kalemlerden oluşan Diğer Cari giderler ve Emekli Aylıkları, Öğrenci Kredileri gibi kalemlerden oluşan Transfer Giderleri.)
Bu durumda kamu kesimi için şöyle bir bütçe denklemi yazabiliriz:
Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri (Vergi Gelirleri + Diğer Gelirler) – Bütçe Giderleri (Faiz Dışı Giderler + Faiz Giderleri)
Bütçe dengesi denilince üç durumdan birisi karşımıza çıkar:
Eğer bütçe gelirleri = bütçe giderleri ise bütçe denktir.
Eğer bütçe gelirleri > bütçe giderleri ise bütçe fazlası vardır.
Eğer bütçe gelirleri
Borçlanmalar bütçeye gelir veya gider yazılmaz, ayrı bir borç hesabında izlenir. Buna karşılık borçlar için ödenen faiz giderleri, bütçenin gelirlerinden ödendiği için bütçeye gider yazılır.
Faizler hariç tutularak bakılan dengeye de faiz dışı bütçe dengesi ya da birincil bütçe dengesi (primary balanca) deniyor. Bunu da şöyle formüle edebiliriz:
Faiz dışı denge = Bütçe gelirleri – faiz dışı giderler
Faiz dışı dengede üç durumdan birisi karşımıza çıkar:
Eğer bütçe gelirleri = faiz dışı giderler ise faiz dışı denklik söz konusudur.
Eğer bütçe gelirleri > faiz dışı giderler ise faiz dışı fazla vardır.
Eğer bütçe gelirleri
Faiz dışı bütçe dengesinin fazla vermesi demek bütçe gelirlerinin, bütçenin faiz dışındaki giderlerini karşıladıktan sonra faiz ödemelerine ayrılacak imkân sağladığı anlamına gelir. Faiz dışı bütçe açık veriyorsa bütçe gelirleri faiz ödemelerine katkıda bulunmak bir yana faiz dışı giderleri bile karşılayamıyor demektir.
Türkiye’de Durum 2022
Aşağıdaki tablo Türkiye’de kamu bütçesinin son üç yıldaki durumunu gösteriyor (kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı Bütçe Raporları.)
Notlar: (1) Kur Korumalı Mevduat için Hazinece ödenen farkları da (92,5 milyar TL) faiz olarak kabul edersek o zaman faiz dışı giderlerden 92,5 milyar TL’yi düşüp faiz giderlerine eklememiz gerekir. Bu durumda faiz giderleri 403,4 milyar TL’ye, faiz dışı denge de 264,4 milyar TL’ye yükselir. (2) BOTAŞ’ın Rusya’ya ödemesi gereken 20 milyar dolar tutarındaki doğalgaz alım borcunun ertelenmesi bütçe giderlerinin ve dolayısıyla bütçe açığının olduğundan çok daha düşük görünmesini sağlarken söz konusu miktar 2023 bütçesine yük olarak devredilmiş olmaktadır.