Döviz Rezervi Nedir? Merkez Bankası Rezervi Neden Önemlidir?

Dünyada 2020’ye damgasını vuran olay pandemi oldu ki halen de etkileri devam ediyor. Yurt içinde de pandemi hiç kuşkusuz en önemli başlık ancak ekonomik olarak yıl içinde en çok tartışılan bir diğer konu ise rezervler oldu. TCMB’nin rezervlerindeki azalmaya dair gelen eleştirilere Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Bir süredir zaten ekonomik saldırı altında olan Türkiye’nin salgınla birlikte uluslararası alanda ortaya çıkan finansal dalgalanmalara karşı tedbir geliştirmesi gerekiyordu. Bu zorlu dönemde ödemeler dengesi tarafında bir sıkıntıyla karşılaşmamak için planlı ve kontrollü döviz işlemleri yapıldı. Yapılan bu döviz işlemlerinin tamamı piyasa kuralları içindedir ve hukuka uygundur. Ne dövizin buharlaşması ne de bir istismar, haksız kazanç, hukuka ve ahlaka aykırı işlem söz konusudur. Bu döviz işlemler sayesinde ülkemiz uluslararası alanda ciddi etkilere yol açan şoklara rağmen hedeflerine bağlı kalmayı başardı” açıklamasını yaptı.

Sıklıkla gündeme gelen döviz rezervi nedir?

TCMB, döviz rezervlerini şöyle tanımlıyor: Bir ülkenin döviz rezervleri, dış ödeme zorluklarının yaşanması durumunda parasal yetkililer tarafından kontrol edilen, kullanıma hazır dış varlıklardır.

Rezervler nelerden oluşur?

• Konvertibl (birbirlerine dönüştürülebilir) döviz varlıkları (euro, ABD doları, İngiliz sterlini vb.)
• Uluslararası standartta altın
• Özel Çekme Hakları
• Uluslararası Para Fonu (IMF) Rezerv Pozisyonu

Döviz rezervleri neden önemlidir?

Ekonomik şoklara karşı dayanıklı olabilmek, dış borç ödemelerine destek sağlayabilmek, ekonomik iyileşmeyle ülke risk priminin azalması sonucu borçlanma maliyetlerini düşürebilmek ve de dış yatırımı çekecek güvene sahip olabilmek rezervlerle doğrudan ilişkilidir.

Merkez bankaları neden rezerv tutar?

• Uygulanan para ve kur politikalarını desteklemek,
• Kriz zamanlarında yaşanan şokların ülke ekonomisi üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek,
• Dış borç ödemelerini gerçekleştirmek ve ülkenin diğer döviz ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olmak,
• Ödemeler dengesi kaynaklı ihtiyaçlar için gerekli döviz likiditesini bulundurmak için.

Döviz rezervlerinin ekonomik zorluklar halinde kullanılabilmesi dışındaki amaçları nelerdir?

2001 yılında dalgalı kur rejime geçilmesiyle döviz piyasalarındaki oynaklık da arttı, merkez bankası da gerekli durumlarda oynaklığı azaltmak için döviz rezervlerini kullanmaktadır. Bu noktada TCMB’nin iki önemli açıklamasını eklememiz gerekir:

İlki, merkez bankasının bir kur hedefinin olmaması,
İkincisi ise kur hedefi olamamasına karşın gereklilik durumu.

Merkez bu gereklilik durumunu şu ifade ile açıklamaktadır: “TCMB, döviz piyasasının sağlıklı çalışması ve döviz likiditesinin desteklenmesi amacıyla, döviz arz ve talep gelişmelerini yakından takip ederek gerekli önlemleri almaya devam etmekte, piyasa derinliğinin kaybolmasına bağlı olarak spekülatif davranışlar sonucunda kurlarda sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi ve aşırı oynaklık durumlarında piyasaya esnek ihaleler yoluyla veya doğrudan müdahale edilebilmektedir.” Yani enflasyonda kısa-orta ve uzun vadeli hedefi olan merkez bankasının kur tarafında böyle bir hedefi yok, ancak kurdaki görülecek oynaklığın enflasyon başta olmak üzere hedeflenen göstergelerde bozulma yaratma riski oluştuğunda, merkez gerek sözlü yönlendirme gerekse de döviz ihaleleri ve faiz yoluyla müdahale edebiliyor. Bu Fed’den ECB’ye kadar neredeyse tüm merkez bankalarında bu şekilde uygulanıyor.

Brüt rezervler ve net rezervler nasıl hesaplanır?

Geçen hafta zorunlu karşılıklar yazımızda belirttiğimiz gibi bankalar TL ya da döviz mevduatlarının TCMB tarafından belirlenen oranını teminat olarak merkez bankasında tutar. Ayrıca merkez bankası swap yoluyla da bankalardan borç alır. Dolayısıyla TCMB’nin hesabında yer alan tüm döviz hesapları brüttür, bu hesaplar içinde bankaların zorunlu karşılıkları ve swaplar çıkarıldığında ise net rezervlere ulaşılır.

TCMB’nin rezervleri 2020’de ne kadardı?

Şubat ayında 107,8 milyar dolar alan toplam döviz rezervleri Mayıs ayında 84,4 milyar dolara, Kasım ayında da 82,3 milyar dolara geriledi, bu seviye son yılların en düşük seviyesi oldu.

Toplam rezervlerdeki güncel rakam nedir?

Kasım sonrasında yükselişe geçen toplam rezervler 26 Şubat itibarıyla 95,2 milyar dolar oldu. Rezervler içinde altın rezervleri 40,7 milyar dolar, brüt rezervler ise 54,5 milyar dolar oldu. Net uluslararası rezervler de 13,9 milyar dolar oldu.

2020’de rezervlerdeki kayıp için bazı siyasi parti yetkilileri, ekonomist ve bankacıların hesaplamaları swap hariç yaklaşık 50 milyar dolar kadar eksi seviyede olduğu yönünde, ancak TCMB verilerinde bu tutarda bir rakam yer almıyor. TCMB, enflasyon hedefinden +/- %2 puan üzerinde sapma olması durumunda hükümete açık mektup gönderir ve merkez, Şubat ayı başındaki açık mektupta 2020 içinde rezervlerde azalma olduğunu belirterek şu açıklamayı yaptı:

“Küresel belirsizliklere ek olarak yurt içinde enflasyon beklentilerinin bozulması dolarizasyon eğiliminin güç kazanmasına yol açmıştır. Sermaye çıkışları ve dış finansman ihtiyacındaki artışla birlikte rezervler gerilemiştir. Bu dönemde yurt içi yerleşiklerin döviz ve altın talebi artmış; altın ithalatının tarihsel ortalamalarının oldukça üzerine çıkması dış dengeyi olumsuz etkilemiştir. Makrofinansal risklerin artması ve bekleyişlerin bozulmasıyla portföy ve swap piyasalarından yüksek hacimli yabancı sermaye çıkışları gözlenmiştir. Eş anlı olarak yurt içinde mevduat dolarizasyonunun- kuvvetlenmesi ve reel kesimin yabancı para yükümlülüklerini azaltma eğiliminin hızlanması da dış finansman ihtiyacını önemli ölçüde artırmıştır. Böylelikle, yurt içi talep kaynaklı hızlı büyümenin yol açtığı dış dengesizlikler, ülke risk primlerini yükseltmiş, döviz kurları ve rezervler üzerinde baskı oluşturmuştur.”

Cumhurbaşkanı Erdoğan, geçen ay yaptığı açıklamada rezervlerdeki azalmanın kur hareketi başta olmak üzere fiyat kontrolünün sağlanmasından kaynaklandığını ve bunun da hukuki dayanaklar içinde yapıldığını ifade ederken, rezervlerdeki azalmanın eleştirilen 130 milyar gibi bir tutar olmadığını belirtti. Merkezin resmi verilerinde de rezervlerde eksi seviyeler yer almıyor, ancak her koşulda sermaye akışında güven en önemli faktör ve yıl içinde bu konuda yaşanan gelişmelerin rezervlere dair kaygı yarattığı da aşikar.