2020’de Türk Lirası’nın döviz karşısında tarihi düşük seviyeye gerilemesi ve kurdaki yükselişin enflasyonu da yükseltmesi ile TCMB politika değişikliğine gitti. TCMB, faiz artışıyla beraber ek araçlarla da 2021’de sıkı para politikasının devam edeceğini belirtti. Merkezin uyguladığı sıkı para politikasında faiz dışı adımlar da var ve bunlardan biri de zorunlu karşılıklar. TCMB, geçtiğimiz hafta zorunlu karşılık oranlarını tüm vadelerde 200 bp artırdı. Peki merkezin oranını artırdığı zorunlu karşılık nedir?
Bilindiği gibi bankalar, müşterilerinin hesaplarına yatırdıkları para yani mevduatların bir kısmını kazanç sağlamak için kredi olarak kullandırır. Ancak yasal olarak yatırılan mevduatın bir kısmını merkez bankasında tutmak zorundadır, işte bu kanunen tutulan kısma zorunlu karşılık denir. Merkez bankasında tutulacak kısmın oranına ise zorunlu karşılık oranı denir ve zorunlu karşılık oranını merkez bankası belirler. Örnek üzerinde ilerleyelim:
Bankanın topladığı mevduat miktarı 100 bin TL olsun ve merkezin uyguladığı zorunlu karşılık oranı da %8 olsun. Bu durumda banka 100 bin TL’nin %8’ni yani 8 bin TL’sini TCMB’de tutmak zorundadır. Kalan 92 bin TL’yi ise kredi olarak kullandırabilir.
Merkez bankası neden zorunlu karşılık oranını kullanır?
Merkez bankasının zorunlu karşılık oranında yapacağı değişiklik para arzının azalıp/artırılmasını ve buna bağlı talep-kredi genişlemesi ya da daralmasını sağlar. Yine örnekle devam edelim:
100 bin TL ve %8 olan zorunlu karşılık oranı ile bankanın kullandırabileceği kredi tutarı 92 bin liradır. Eğer merkez bankası zorunlu karşılık oranını %10’a çıkarırsa bankanın kullandırabileceği kredi tutarı 90 bin lira olur. Yani zorunlu karşılık oranı arttıkça bankanın kullandırabileceği kredi tutarı da düşer. Böylece harcama talebi de azaldığı için bu büyüme üzerinde de baskı oluşturur.
Merkez bankasının zorunlu karşılık oranını %5’e düşürmesi durumunda bankanın kullandırabileceği kredi tutarı 95 bin lira olur. Yani zorunlu karşılık oranı azaldıkça bankanın kullandırabileceği kredi tutarı da artar. Böylece harcama talebi artar ve büyümeye pozitif yansır.
Zorunlu karşılık oranı merkez bankasının para politikası araçlarından biri olmasının yanında bankaların da müşterilere karşı yükümlülüğünü yerine getirmesini de sağlar. Bankalar zorunlu karşılıkla müşterilerine geri ödeme sorunu yaşamalarını engeller. Yani müşterinin istediği zaman hesabındaki parayı çekebilmesini sağlar.
Merkez bankası neden zorunlu karşılık oranını artırdı?
TCMB, 2021 Para ve Kur Politikası sunumunda “Zorunlu karşılık düzenlemeleri, Türk lirası ve döviz likiditesi yönetimine ilişkin duyurular operasyonel çerçeveye yönelik iletişimin bir parçası olacaktır.” ifadesini kullanarak bu kanalla sıkı para politikasını sürdüreceğini belirtmişti.
TCMB, 24 Şubat’ta yaptığı duyuru ile Türk lirası zorunlu karşılık oranlarını tüm vade dilimlerinde ve yükümlülük türlerinde 200 baz puan artırdı. Son değişiklikle beraber zorunlu karşılık oranlar aşağıdaki gibidir:
Merkezin zorunlu karşılık oranını artırmasının nedeni ise para arzını azaltmak ve buna bağlı harcama talebini de azaltmaktır. Merkez bankası böylece azalan talebin enflasyonu da düşürmesini hedeflemektedir, çünkü enflasyon maliyetle beraber taleple de yükselmektedir. Azalan talep enflasyonu düşürme adımlarından biridir ve merkez, zorunlu karşılık oranını artırarak Kasım itibarıyla başlattığı sıkı para politikasını sürdürmektedir.
Zorunlu karşılık olarak kullanılan kalemler:
- Mevduat/katılım fonu
- Repo işlemlerinden sağlanan fonlar (Borsa İstanbul piyasalarından sağlananlar hariç).
- Kullanılan krediler (Hazine garantisiyle sağlananlar hariç).
- İhraç edilen menkul kıymetler (net).
- Sermaye hesaplamasına dâhil edilmeyen borçlanma araçları.
- Yurt dışı merkeze yükümlülükler (net).
- Kredi kartı ödemelerinden borçlar.
- Müstakrizlerin fonları. Bu bilanço kalemleri zorunlu karşılığa tabi Türk Lirası ve yabancı para yükümlülüklerini oluşturur.