Petrol Nereden Geldi? Nereye Gidiyor?

Sanayileşmeyle başlayan enerji ihtiyacı en büyük enerji kaynaklarından biri olan petrole olan talebi artırmıştır. 70’li yılların ortalarına kadar Petrolün çıkarma maliyetinin yüksekliği nedeniyle gelişmekte olan ülkeler mevcut taleplerinin çoğunu Ortadoğu ülkelerinden karşılamaktaydı. 1973 yılında Arap- İsrail savaşıyla birlikte Ortadoğu ülkelerinin petrol arzını kısmalarıyla küresel petrol krizi yaşandı. Bu krizle beraber 1974 yılında üye ülkelerin enerji ihtiyaçlarına çözüm getirmek için, Uluslararası Enerji Ajansı(UEA)  kuruldu. Gerektiğinde ortak hareket eden, 31 ülkeden oluşan bağımsız bir kuruluş olan UEA, özellikle son dönemde açıkladığı raporlarla petrol fiyatlarında volatiliteye neden olurken, OPEC+ ülkelerinin tepkisini çekmiştir.

Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte özellikle ABD, Kanada ve Rusya’da üretim maliyeti yüksek olsa da önemli ölçüde petrol üretilmeye başlandı. Bu ülkelerde petrol çıkarma maliyeti 55-70 dolar civarındayken, Ortadoğu ülkelerinde bu maliyet yaklaşık 15-20 dolar civarında seyretmektedir.

Pandemi ile gelen kapanmalar sonrasında 2020 Mart ayı sonunda Brent (UKOIL) petrolün fiyatı Yaklaşık 21 dolar civarında işlem görürken WTI (USOIL) 18 dolardan işlem gördü. Şuan yaşadığımız petrol arz sıkıntısının temel nedenlerinden biri hiç kuşkusuz o dönemde maliyetin altında satılan petroldür. Hatta pandemi döneminde Sudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirliklerinde vergiler artırılırken birçok proje finansman zorluğu nedeniyle askıya alınmıştı.  Petrol üreticisi ülkelerin pandemi döneminde oluşan zararları, bu dönemde gerçekleşen yüksek fiyatlarla telafi ettikleri düşünülmektedir.

Ekonomilerin normalleşmeye geçmesiyle birlikte petrol talebinin,  arzından fazla olmasıyla birlikte petrol fiyatları yukarı yönde hareket etmeye başladı. Bu yükseliş dönemlerinde delta ve omikron varyantların yaşattığı tedirginlikle, bazı dönemler fiyatlar aşağı yönde hareket etse de, yön hep yukarıydı. Enerji krizinin küresel bir boyut kazanmasıyla birlikte başta ABD ve İngiltere olmak üzere birçok ülke, OPEC+’dan arzı artırmalarını isteseler de karşılık bulmadılar. Artan Enerji maliyetleri var olan enflasyona ivme kazandırdı. Başta ABD olmak üzere İngiltere, Çin, Japonya vb. ülkeler stratejik stoklarının bir kısmını kullanıma açsa da, çözüm günü kurtarmaktan öteye geçemedi. O günlerde sorun gibi görünen petrol arz eksikliği, Rusya- Ukrayna savaşıyla birlikte asıl sorunun yeni başladığını gösterdi.

Rusya dünya petrol talebinin yaklaşık olarak %10'unu karşılamaktadır. Rusya - Ukrayna savaşı nedeniyle Rusya'nın arz kesintisine gitmesi ve Rus petrolüne ambargo uygulanma endişesiyle petrol fiyatlarında son 8 yılın en yüksek seviyeleri görüldü. Brent (UKOIL) petrol yaklaşık 139 dolar seviyelerinde işlem görürken WT I(USOIL) 130 dolar seviyelerinde işlem gördü.

Petrol fiyatlarının aşırı yükselmesiyle birlikte enflasyonun yeni yüksek seviyeler görme endişesi ile UEA bağlı 31 ülke, 240 milyon varil stratejik rezervini kullanıma açtı. Bu haber sonrası petrol fiyatlarında geri çekilme görülse de o seviyelerde kalıcılık sağlayamadı.

UEA verilerine göre küresel petrol talebi günlük 99 milyon 400 bin varil seviyelerindedir. Bu talebin yaklaşık %30 ‘luk kısmı OPEC+ ülkelerinden karşılanırken geri kalan kısmı OPEC dışı ülkeler tarafından karşılanmaktadır.

Petrol arzını etkileyecek faktörler; Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle uluslararası piyasalarda Rus petrolüne olan çekinceler arttı buda piyasalara sürülen petrol arzını azalttı. Bu talebin düşmesiyle Rus petrol ithalatının yaklaşık %13 oranında azaldığı belirtilmektedir. Rusya, mart ayına kıyasla Nisan ayında lojistik nedenlerden dolayı petrol arzında %4-5 oranında azalma olabileceğini açıkladı. UEA, mart ayında açıkladığı raporda Nisan ayının ilk haftasından itibaren Rus petrolünün yaklaşık olarak günlük 3 milyon varil azalacağını rapor etti. Ancak bu olmadı, günlük en fazla 1 milyon varil petrol arz eksiliği olurken OPEC, UEA’nın verileri çarpıttığını ve piyasalarda endişeye sebep olduğunu belirtti. Bu gelişmeler doğrultusunda Rusya 2 Nisanda açıklaması gereken mart ayı üretim verilerini paylaşmadı. UEA yeni hazırladığı raporda düzeltmeye giderek, Nisan ayında günlük 1.5 milyon varil arz eksiliğinin olacağını belirtti. Rusya - Ukrayna savaşını uzaması durumunda sürekli gündemde olan Rus petrolüne ambargo uygulanması gündeme gelebilir. Bu ihtimalin gerçekleşmesi durumunda küresel petrol arzında çok büyük eksiklik olabilir ve küresel enerji darboğazı hat safhaya çıkabilir.

Artan petrol fiyatlarının enflasyon üzerinde yukarı yönde oluşturduğu baskıyı ortadan kaldırabilmek ve ileri dönemde Rus petrolüne ambargo uygulanması durumunda ABD ve Avrupa ülkeleri, Rus petrolüne alternatifler aramaya başladı. Ambargo uygulanan İran ve Venezuela ile görüşmeler hızlandı. Dünyanın en büyük petrol rezervlerine sahip ülkesi olan Venezuela petrolünün devreye girmesi, petrol fiyatlarını aşağı yönde hareket ettirebilir. Ancak var olan eski teknoloji üretimi sınırlı tutacaktır. Diğer ambargo uygulanan ülkelerden biri olan, İran’ın devreye girmesi başta Rusya ve Arap ülkelerinin baskısı sonucu zor gözükmektedir. İran nükleer anlaşmasında taraflardan biri olan Rusya bugüne kadar İran’a uygulanan ambargonun kaldırılmaması için bahaneler ileri sürmektedir. Aynı zamanda Yemende İran destekli Husiler ile savaşan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) başını çektiği Arap koalisyonu, İran’la yapılacak bir anlaşma sonrası arz kesintisine gidebilir. OPEC+ bugüne kadar Rusya’nın tepkisini çekmemek için arz artışı konusunda verilen taahhütlerin dışına çıkmayacağını belirtti. Hatırlanacağı üzere BAE, arzı artırabileceği yönünde yaptığı açıklama sonrasında hemen geri adım atarak OPEC anlaşmalarına bağlı kalacağını açıklamıştı.  OPEC+ ülkeleri içerisinde Rusya, Suudi Arabistan ve BAE dışında ülkelerin, petrol arzını artıra bilmeleri pek mümkün görünmemektedir. Bugünlerde özellikle Libya ve ırak petrolü gündeme gelmektedir. Ancak Libya önemli petrol üreticilerinden biri olmasına rağmen iç karışıklıklar nedeniyle taahhüt ettiği üretimi bile gerçekleştirememektedir. Irak’a gelince var olan eski teknoloji üretimini sınırlandırmaktadır. Diğer önemli petrol üreticileri olan ABD ve Kanada petrol üreticileri yüksek çıkarma maliyetleri nedeniyle fiyatları bu seviyelerde tutmaya çalıştıkları ve arz artışına yanaşmadıkları düşünülmektedir.

Petrol talebini etkileyecek faktörler; Çin'in sıfır vaka politikası ile kapanmalara gitmesi ve vaka sayılarının artması petrol fiyatlarını aşağı çekmiştir.  Yeni kapanmaların yaşanması petrol talebini aşağı yönde baskılayabilir. Çin’de başlayan ve tüm dünyaya yayılan COVID-19 nedeniyle kapanmaların artması tüm dünyada tedirginliği artırarak petrolün negatif fiyatlanmasına neden olabilir.

Küresel enflasyonist baskının artmasıyla birlikte Fed’in daha agresif faiz artışına gitme beklentisi artı. Fed’in faiz artışına devam etmesiyle birlikte değerlenen dolar karşısında petrol fiyatlarında geri çekilmeler görülebilir. Diğer küresel merkez bankları daha şahin bir görünüm sergileyebilirler. Bu durumda daha önce finansal çevrelerin düşüş yönünde revize ettikleri küresel büyüme rakamları beklentilerin altında gelebilir. Ekonomilerin küçülmesiyle birlikte petrole olan talep azalabilir. Enflasyon baskısı ve artan petrol fiyatları kişisel talebi azaltabilir.

Rusya’ya yaptırım uygulayan ülkelerin Rus petrolüne olan taleplerinin düşmesi ve ilerde uygulanacak petrol ambargosuyla Rusya, yönünü kendisine yaptırım ve ambargo uygulamayan ülkelere çevirebilir. Daha uygun fiyattan petrol ithalatı gerçekleştirebilir. Yakın zamanda Çin ve Hindistan’a piyasa fiyatının altında petrol ithal ettiği bilinmektedir. Küresel ekonomilerde ön görülen daralmanın gerçekleşmesiyle, rekabet şartları gereği diğer üretici ülkeler petrol fiyatlarını aşağı çekebilir. Bu durumda petrol fiyatlarında ilave indirimler görülebilir.

Sonuç olarak Rus petrolüne bir yaptırım veya tam anlamıyla ambargo uygulanması durumunda, Rus petrolüne tek bir ülkenin alternatif olacağı düşünülmemektedir. Bu bağlamda Petrolün kısa ve orta vade de görünümün yukarı yönde olduğunu söyleyebiliriz. Uzun vade de ise ekonomik görünümlerin aşağı yönde olması ile petrole olan talebin düşeceği ve fiyatların aşağı yönde hareket edeceği düşünülmektedir.


Tümay Sarıışık Çelikdemir

Ekonomist