Son iki günde dolar kurunda yaşanan yükselişler üzerine pek çok soru sorulur oldu. Bunları topluca yanıtlamaya çalışayım.
Döviz fiyatı hangi mekanizmayla belirleniyor?
Ekonomi biliminde mal insanların ihtiyaçlarını ve isteklerini gidermek üzere alım satım konusu yapılan somut araçlardır. Bu tanım çerçevesinde ekonomi bilimi açısından döviz de tıpkı elma gibi bir maldır ve arz (satışa sunulan üretim) ve talebe (satın alınmak istenen miktara) göre piyasada belirlenen bir fiyatı (kur) vardır. Elma fiyatı gibi dövizde de arz yüksekse (mal bolsa) fiyat düşer, talep yüksekse fiyat artar. Buna karşılık kurun oluşumunda arz ve talep güçlerini etkileyen güçler elma arz ve talebini etkileyen güçlerden biraz farklıdır. Burada beklentiler çok daha fazla önem kazanır. Ekonominin genel gidişinin, ülke risklerinin artışının, yapılan açıklamaların ya da yurt dışında bizi de etkileyebilecek gelişmelerin kurlar üzerindeki etkisi elma fiyatı üzerindeki etkisinden çok daha fazladır.
Dolar kuru son iki günde niçin yükseldi?
Kur yükselişinin (ya da TL’nin dış değer kaybının) dış ve iç nedenleri vardır. Şu sıralarda dolar genel olarak değer kaybettiği halde bizde dolar kuru yükseldiğine göre göre bu seferki kur yükselişinde genel dış etkenlerin rolü yok demektir. Buna karşılık Türkiye’ye özel dış etkenlerin etkisi var. Örneğin piyasalarda, Biden yönetiminin Türkiye’ye yönelik tavrı henüz tam olarak netleşmemiş olsa da pek dostça olmayacakmış gibi bir hava var.
Kurun son iki gündeki yükselişinde asıl olarak iç nedenler ve orada da devletin en üst kademesinden gelen açıklamalar etkili görünüyor. Kanal İstanbul yatırımında ısrar edilmesi, rezervler konusunda gerçeklerin görmezden gelinmesi gibi açıklamalar riskleri artırmaya devam ediyor. Riskler artmaya başladığında da kur yükseliyor.
Herkes aynı anda dolar alsa bunu karşılayacak bir mekanizma var mı?
Dünyanın hiçbir ülkesinde herkesin aynı anda dolar alması halinde bunu karşılayacak bir mekanizma yoktur. Doları basan ABD’de bile bütün mevduat sahipleri bankalara gidip mevduatlarını aynı anda çekmeye kalksa sistem çöker. Bu tür hareketler genellikle büyük kriz dönemlerinde olur ve krizi içinden çıkılamayacak noktalara taşır. O zaman da devletler para çekilişine sınır koyar hatta yasaklarlar. Benzer bir durum Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ta küresel kriz sonrasında yaşanmıştı. Paniğe kapılan insanlar bankadan paralarını çekmeye kalkışınca sistem tümüyle çökmenin eşiğine gelmiş ve bankalardan para çekilişine günlük sınırlamalar getirilmişti.
Bankadaki TL mevduatımı dolara çevirdiğimde banka da hemen gidip bir yerlerden o kadar dolar mı alıyor? Alıyorsa ne zaman ve nereden alıyor?
Bankadaki TL mevduat hesabınızdaki paranızı dilediğiniz zaman dolara (veya başka bir yabancı paraya) o anda geçerli olan kurdan çevirip dolar mevduat hesabı açabilirsiniz. Bu çerçeveden bakarsak TL mevduatı olan herkesin dolar (ya da başka döviz) yaratma yeteneği var demektir. Günümüz uygulamasında buna konvertibilite deniyor (eskiden konvertibilite denince paranın altına ya da altına dayalı paralara dönüştürülebilme durumu anlaşılırdı.) Bankanın bu işlem nedeniyle gidip bir yerlerden o miktarda dolar almasına gerek bulunmuyor. Ama eğer dolar mevduatı sahipleri doları nakit olarak banka şubesinden çekmek isterse ve banka şubesinin de o gün bu iş için yeterli dolar mevcudu yoksa o zaman şube bu miktarı bankanın merkezinden talep eder. Eğer bankanın da bu talebi karşılayacak dolar mevcudu yoksa o zaman karşısında iki seçenek vardır: Bankaların Merkez Bankasında zorunlu karşılıkları dışında bir de istediklerinde kullanabilecekleri serbest mevduatı vardır. Banka, Merkez Bankasında yeteri kadar serbest mevduatı varsa ihtiyacı olan doları oradan da çekebilir. Eğer bankanın Merkez Bankasında yeterli miktarda serbest mevduatı yoksa TL vererek o günkü kurdan o kadar doları başka bir bankadan ya da Merkez Bankası’ndan satın alır ve müşterisinin talebini karşılar.
Altının ons fiyatı düştüğü halde gram altın fiyatı niçin yükseliyor?
Altının ons fiyatı son iki günde 1.812 dolar/Ons’dan 1.790 dolar/Ons’a gerilediği halde gram altın fiyatı 410 TL/Gram’dan 414 TL/Gram’a yükseldi. Bunun nedeni dolar kurunun yükselmesidir. Amerikalı altın yatırımcısını sadece ons fiyatındaki değişiklik etkilerken Türk altın yatırımcısını altının ons fiyatındaki değişiklik kadar dolar kurundaki değişiklik de etkiler. O nedenle dünyada altın fiyatı düştüğü halde bizde dolar kuru daha fazla yükseldiği için gram altın fiyatı da yükseliyor. Türk altın yatırımcısı açısından ideal durum hem altın hem de dolar fiyatının yükselmesi, en kötü durum ise her ikisinin de düşmesidir. İki gün öncesine kadar ikisi de düştüğü için altın yatırımcısının kaybı artıyordu. Şimdi altın fiyatı düşse de dolar kuru yükseldiği için zararların bir kısmı telafi ediliyor.