2020, pandemi nedeniyle dünya ekonomisinde büyük belirsizlikler yarattı ve merkez bankaları da bu süreçteki hasarı azaltmak için politika değişikliğine gitti. Türkiye'de de merkez bankası Eylül ayına kadar diğer merkez bankaları gibi genişlemeci politika uyguladı, ancak enflasyon, döviz kuru ve cari açıktaki artış başta olmak üzere göstergelerdeki bozulma nedeniyle Eylül ayı itibarıyla bu politikaya ara verirken Kasım itibarıyla da sıkı para politikasına geçti.
Merkez bankasının uyguladığı politikaları anlamak için öncelikle buna neden olan göstergelerin ne anlama geldiğini bilmek gerekir. Değerli okuyucularımıza bu önemli göstergelerin ne anlama geldiğini, fiyatlamalara ve politikalara nasıl etki ettiğini anlatan kısa yazılar paylaşacağız.
2021 özellikle TCMB’nin politikalarının takip edileceği bir yıl olacak ve politikalardaki beklentileri de göstergeler belirleyeceği için bu göstergeleri her hafta bir başlıkla paylaşacağız.
İlk yazımız, politika belirlemede en önemli faktörlerin başında gelen enflasyon. Peki enflasyon nedir? Nasıl oluşur? Nasıl hesaplanır? Enflasyon ekonomiyi nasıl etkiler? Kur üzerinde nasıl bir etkisi vardır?
Enflasyon nedir, nasıl hesaplanır?
Enflasyon bir ülkedeki mal ve hizmetlerin fiyatındaki sürekli artış durumudur. Yani tek seferlik ya da uzun aralıkların ardından kısa süreli bir fiyat artışı enflasyon değildir. Bir mal ya da hizmetin fiyatı düzenli artış gösteriyorsa buna enflasyon denir.
Enflasyon neden artar?
Mal ve hizmetlerin maliyetinin artması (maliyet enflasyonu), talebin artması (talep enflasyonu) ve beklentiler enflasyonun artmasına neden olur. Bir malın maliyeti artmışsa, bu malı sunan firma da fiyatı artırır, bu nedenle aldığımız ürünün fiyatı da artmış olur. Eğer bir mal ya da hizmete olan talep üretimin üzerindeyse bu da fiyatı artırır. Beklenti ise, daha çok geçmiş zamanda da yüksek enflasyon olan ekonomilerde etilidir ve mal ya da hizmetin fiyatının daha da artacağı beklentisi de fiyatları artırır.
Enflasyon nasıl hesaplanır?
Örneklemeleri Türkiye üzerinden yapalım. Türkiye'de yaşam yerleri dağılımı farklı ve her bölgede aynı ürün ya da hizmete ulaşamadığımız gibi her bölgede de aynı harcamaları yapmıyoruz. Dolayısıyla herkesin yaşadığı bölge, kazancı ve aile yapısına göre harcamaları da değişiyor. Bölgesel durumun yanı sıra her insanın ihtiyaçları da aynı olmayacağı için herkese göre enflasyonu ayrı ayrı hesaplamak da haliyle mümkün değil. Bu nedenle temel ihtiyaç sayılacak mal ve hizmetlerin en az ya da en çok değişiminin ortalaması alınır.
Enflasyon hesaplamasını Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) yapıyor ve her ay 12 ana başlık altında 400’den fazla mal ve hizmetin fiyatındaki değişikliği takip ediyor. Nedir bu mal ve hizmetler?
Gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içecekler ve tütün, giyim ve ayakkabı, konut, ev eşyası, sağlık, ulaştırma, haberleşme, eğlence ve kültür, eğitim, lokanta ve oteller, çeşitli mal ve hizmetler. Bu başlıklarla bir sepet oluşturulur, böylece sepetin geçen aya göre ve geçen yılın aynı ayına göre fiyatındaki değişime bakılır.
Sepette bazı ürün ve hizmetlerin fiyatı mevsime göre değişir, ayrıca petrol, altın ve doğal gaz gibi sepette yer alan ancak küresel piyasalarda fiyat değişikliği gösteren kalemler de enflasyonu etkiler. Bu nedenle enflasyonda ayrıca bir de çekirdek enflasyon olarak adlandırılan bir hesaplama yapılır. Bunun nedeni ise fiyatlardaki yükselişin genel ve kalıcı seyrini takip etmektir. Çekirdek enflasyonda işlenmemiş gıda ürünleri, mevsimlik ürünler, enerji, altın, alkollü içkiler ve tütün gibi başlıkların çıkarılması ile hesaplanan çekirdek enflasyon, merkez bankasının takip ettiği enflasyondur.
Enflasyon ekonomiyi nasıl etkiler?
Yine örnek üzerinden gidersek, geçen yıl 100 TL’ye mal edilen bir ürünün fiyatını firma, bu yıl 115 TL’ye mal ediyor. Bu, daha tüketiciye gelmeden ürünün satıcıya maliyeti ve buna satıcının kar eklediğini de düşünürsek tüketici bu ürünü geçen yıl aldığı fiyattan daha pahalıya alacak. Böylelikle alım gücü de azalmış olacak.
Enflasyondaki artış hane halkında daha fazla artış beklentisine de neden olduğu için paranın enflasyon karşısında değer kaybetmemesi için de birikimler farklı varlıklara olan talebi artırır. Bu noktada enflasyon ve kur ilişkisini iki ayrı yönden incelememiz gerekir.
İlki, kurdaki artışın ithal ürünlerin maliyetinin artmasına ve yine ithal ürün de kullanılan yerli ürünlerin maliyetinin artmasına neden olduğu için enflasyonu da artırmasıdır.
İkincisi ise, ülke para biriminin değer kaybetmesi ile dövize talep artar. Enflasyon artarken döviz kuru da artıyorsa dövize talep çok daha fazla olur.
Merkez bankası enflasyonu düşürmek için ne yapar?
Merkez bankası enflasyonu düşürmek için sıkı para politikası uygular. Bunun ilk hamlesi de faiz artırımıdır. Faiz oranlarının artırılması ise yatırımları ve tüketimi azaltır, tasarrufu artırır. Tersinden açıklarsak yatırımcı da hane halkı da düşük faiz oranından borçlanmak ister ve haliyle bu da harcamaları artırır ve ekonomik büyümeyi iç talep yönünden de destekler. Yüksek faiz ise ekonomik büyüme için istenmeyen bir durumdur, netice de yatırımların azalması, harcamaların düşmesi ekonomi için olumsuzdur, ancak enflasyonun yaratacağı riskler daha fazla olacağı için fiyatlarda istikrar sağlanana kadar bu durum göze alınır. Yüksek faiz döneminde ülke para biriminin yeniden değer kazanması beklenir, ancak bu sadece para politikasıyla sağlanamayacağı için maliye politikasının da aynı şekilde sıkı olması gerekir.
Türkiye'de enflasyon Aralık 2020’de %14,60, gıda enflasyonu %20,61 ve çekirdek enflasyon ise %14,30’a yükseldi. TCMB’nin enflasyon hedefi orta vadede %5 olurken kısa vadede ise tek haneye düşürmek. Son enflasyon rakamları merkez bankasının sıkı para politikasına devam edeceğini gösteriyor. Bu politika içinde %17 olan faiz oranının bir miktar daha artırılması bekleniyor. Bu nedenle bu yılın özellikle ilk çeyreğindeki PPK toplantıları piyasalardaki fiyatlama için son derece önemli.
TCMB’nin ilk çeyrek PPK toplantısı takvimi; 21 Ocak, 18 Şubat ve 18 Mart.
Enflasyon rakamları ise her ayın 3’ünde saat 10.00’da açıklanıyor, bu tarihin hafta sonuna gelmesi durumunda ise takip edilen ilk işlem gününde açıklanıyor.